Sử dụng và khai thác nguồn tài nguyên thực vật có tinh dầu Việt Nam

(Phần 2)

GSTS.Trần Đình Thắng
Trường Đại học Vinh
Đỗ Ngọc Đài
Trường Đại học Kinh tế Nghệ An

Tinh dầu và nguyên liệu chứa tinh dầu có vai trò rất quan trọng trong đời sống. Ngành tiêu thụ tinh dầu và nguyên liệu chứa tinh dầu lớn nhất là ngành thực phẩm, như: dùng làm gia vị và chế rượu mùi. Trong đó, gia vị chính là công dụng lâu đời nhất của những nguyên liệu chứa tinh dầu.

Từ cổ xưa người ta đã biết dùng Quế, Hồi, Hồ tiêu, Nhục đậu khấu, Đinh hương ... Những nguyên liệu này đều có nguồn gốc Viễn Đông, được tiêu thụ hàng năm trên thế giới với số lượng hàng ngàn tấn và bán giá rất cao. Một số gia vị có tính chất sát trùng, diệt khuẩn và người ta cho rằng, việc sử dụng rộng rãi gia vị ở những xứ nóng góp một phần vào vệ sinh thực phẩm trong những xứ đó.

Việc nghiên cứu tinh dầu tập trung chủ yếu vào các họ thực vật cho tinh dầu quan trọng và có giá trị đặc biệt trong một số họ như: họ Cam (Rutaceae), họ Sim (Myrtaceae), họ Long não (Lauraceae), họ Gừng (Zingiberaceae), họ Cúc (Asteraceae), họ Hoa tán (Apiaceae), Họ hoa môi (Lamiaceae), họ Thông (Pinaceae),... Nhóm cây cho tinh dầu khá phong phú thuộc chi Quế và chi Bời lời. Hàm lượng và thành phần hóa học của tinh dầu ở mỗi loài thường khác nhau. Một số loài thành phần chủ yếu của tinh dầu là Cinnamaldehyd, ở những loài khác thì thành phần lại là các hợp chất như Eugenol, Camphor hay Safrol.

Tình hình sản xuất và buôn bán tinh dầu trên thế giới

Trong những năm 1965 - 1970 khối lượng tinh dầu được sản xuất và chế biến trên toàn thế giới chỉ trong khoảng 25.000-35.000 tấn/năm, nhưng đến gần đây (1985-1995) chỉ riêng các loại tinh dầu quan trọng được mua bán trên thị trường thế giới đã đạt khoảng 50.000-60.000 tấn/năm và hiện nay lên tới 80.000 tấn/năm, trong đó hàng năm tinh dầu Cam chanh (Citrus sinensis) đã được sản xuất và sử dụng với số lượng lớn nhất (26.000-27.000 tấn). Bạc hà Á (Mentha arvensis) là loài cung cấp khối lượng tinh dầu đứng thứ 2 trên thế giới (thay đổi từ 4.000-5.000 tấn), tiếp đến là tinh dầu Bạch đàn, tinh dầu Bạc hà Âu, tinh dầu sả Java (Cymbopogon winterianus).

Cây Gió bầu – nguyên liệu chiết xuất tinh dầu Trầm hương

Trung Quốc là nước sản xuất tinh dầu lớn nhất, khối lượng được sản xuất hàng năm đạt tới 20.000 tấn. Trong đó nhiều nhất là tinh dầu Bạc hà Á (2.000 tấn), tinh dầu sả Java (1.500 tấn), tinh dầu Bạch đàn (1.500 tấn), tinh dầu Màng tang (1.100 tấn), tinh dầu Long não, tinh dầu Hồi và tinh dầu Quế...

Hoa Kỳ và khối thị trường chung Châu Âu không chỉ là thị trường nhập khẩu, mà còn là những trung tâm sản xuất tinh dầu lớn của thế giới. Ở Châu Á, các nước Ấn Độ, Indonesia cũng là những “cường quốc” về tinh dầu. Italia, một nước công nghiệp phát triển tuy diện tích trồng trọt ít, đồi núi nhiều nhưng diện tích cây có tinh dầu cũng đạt khoảng 180.000 - 200.000 ha. Braxin đứng đầu thế giới về sản lượng tinh dầu Cam chanh (Citrus sinensis). Năm 1990, Braxin đã sản xuất 17.000 tấn tinh dầu Cam chanh.

Các nước công nghiệp phát triển đặc biệt là Hoa Kỳ, Anh, Pháp, Đức, Thụy Sỹ, Nhật Bản, Hà Lan... thường nhập tinh dầu thô và tái sản xuất các sản phẩm hương liệu đã qua chế biến. Ở Châu Á, Hàn Quốc, Đài Loan và các khu vực Hồng Kông cũng thường nhập tinh dầu thô để tách chiết và tái xuất các sản phẩm đã qua chế biến. Đến nay Trung Quốc, Ấn độ... không chỉ xuất khẩu tinh dầu thô mà còn xuất khẩu các sản phẩm hương liệu. Tinh dầu hoa Citrus cũng được khai thác từ lâu và được sử dụng rất rộng rãi trong công nghiệp hương liệu và thực phẩm. Ở Pháp hoa Cam từ khắp miền đã được tập trung về các nhà máy vùng Grasse vallauric Le Bar và Sullands , hàng năm sản xuất một lượng khoảng1.000 kg tinh dầu Neroli. Bằng phương pháp chưng cất lôi cuốn hơi nước (cứ 1.000 kg hoa cho 1 kg tinh dầu Neroli).

Ở Tây Ban Nha tinh dầu Neroli được sản xuất chủ yếu ở Sevile. Angieri là nước có khí hậu phù hợp cho sự phát triển cây Cam đắng, chủ yếu ở các vùng Mitudja Plain, xung quanh Bonifacib. Angieri trở thành nước đứng đầu trong việc sản xuất tinh dầu Neroli. Tinh dầu này mùi rất dễ chịu như tinh dầu Neroli của Pháp.

Tuynidi, bắt đầu công nghiệp sản xuất tinh dầu Neroli bằng việc thu lượm hoa trong các vườn nhỏ hoặc mua ở chợ về chưng cất lấy nước thơm, sau phát triển lên quy mô lớn. Hàng năm thu hoạch khoảng 200.000 kg hoa tương ứng 200 kg tinh dầu.

Các loại tinh dầu được buôn bán phổ biến trên thị trường được chia làm 8 nhóm:

- Hương thơm thuộc giống cam quýt: Bergamot, bưởi, chanh, chanh sần, cam, quýt;

- Hương thơm thuộc hoa cỏ: Cúc la mã, phong lữ, nhài, oải hương, hoa cam, hoa hồng, ngọc lan;

- Hương thơm thuộc dạng thảo dược: Húng quế, melissa, hương thảo, bạc hà, cúc la mã, cây bài hương, Clary sage, cây kinh giới ;

- Hương thơm thuộc dạng Camphoraceous: Nho, khuynh diệp, bạc hà, hương thảo, cây trà;

- Hương thơm thuộc dạng gia vị: Hạt anit, hạt tiêu đen, gừng, nhục đậu khấu, quế, bạch đậu khấu, cây rau mùi, cây thì là;

- Hương thơm thuộc dạng nhựa: Trầm hương, myrth, an tức hương (cánh kiến trắng), dầu trám;

- Hương thơm thuộc dạng gỗ: Quế, cây bách, thông, cây đàn hương, cây tuyết tùng;

- Hương thơm thuộc dạng đất: Hương cỏ lau, hoắc hương, cây nữ lang, cây bạch chỉ.

Một số tinh dầu có giá trị được bán trên thị trường quốc tế và tác dụng chăm sóc sức khỏe

Tinh dầu Bergamot (Cam Hương, Bưởi Chùm) được ép lạnh từ vỏ của quả gần chín. Hương của tinh dầu Bergamot có mùi trái cây ngọt ngào và là một chất khử mùi tuyệt vời, cân bằng tinh thần mang đến sự thư thái, giảm căng thẳng lo lắng đem đến sự tự tin.

Tinh dầu Cassia Bark – Cassia (vỏ quế - quế) được xem như là một loại tinh dầu hạng nhất trong hầu hết các loại tinh dầu quế còn lại của thế giới, có tác dụng làm thoải mái tinh thần, có tác dụng tốt trong việc chữa cảm cúm và bị lạnh hay co thắt vùng ngực.

Tinh dầu Cedar-Atlas (Tuyết tùng, Hoàng đàn - Atlas) được chiết xuất từ loài cây Tuyết tùng mọc ở dãy núi Atlas của Morocco và Algeria. Tinh dầu Tuyết tùng có mùi hương gỗ êm dịu mang lại cảm giác bình yên, tăng cường sức đề kháng.

Tinh dầu Cedarwood, Red (Hoàng đàn, Tuyết tùng) được chiết từ một loại Juniper (Đỗ tùng) được gọi là Juniperus Virginiana, có tên chung là Tuyết tùng đỏ phương Đông. Nó thực sự hữu ích trong lúc căng thẳng, lo lắng và mệt mỏi.

Tinh dầu Clary Sage (Đơn sâm, Xô thơm) có mùi cay, mùi giống cỏ khô, hương thơm vừa ngọt vừa đắng. Hương thơm của Clary Sage (Đơn sâm) lâu phai và tinh dầu này có giá trị như là một chất định hình cho những mùi hương khác.

Tinh dầu Clove Bud (nụ Đinh hương) – tinh dầu Clove (Đinh hương) tốt nhất được chưng cất từ những nụ Đinh hương khô. Tinh dầu nụ Đinh hương có một mùi hương mạnh mẽ, hương trái cây, nó có tác dụng làm ấm cơ thể, đem lại cảm giác thoải mái, giúp ổn định tinh thần.

Tinh dầu Cypress (Bách xù) có hương thơm dễ chịu, cay và thường được sử dụng như một chất bổ trợ trong hương liệu có mùi Thông. Nó có tác dụng thanh lọc không khí, giúp cân bằng tinh thần.

Tinh dầu Eucalyptus (Bạch đàn, Khuynh diệp) từ lâu đã được sử dụng như dầu xoa bóp và giảm đau, trong đó Cineole là thành phần chính. Tác dụng của nó là thanh lọc không khí, tăng cường sinh lực.

Tinh dầu Frankincense (Trầm hương) – được chiết xuất từ các loại cây Trầm hương phát triển hoang dã ở khắp tây Ấn Độ, đông Bắc và nam Ả Rập Saudi. Tinh dầu Trầm hương được chưng cất từ chất nhựa chảy từ các vết cắt trên vỏ cây. Tinh dầu này cay, thơm, màu xanh giống màu xanh của chanh. Nó cũng là nền tảng cho loại nước hoa hương Trầm và rất quan trọng để tạo ra mùi hương đậm mùi hoa cỏ.

Tinh dầu Geranium, Bourbon (Phong lữ Bourbon) là một trong các loại dầu nước hoa quan trọng nhất và là một thành phần quan trọng trong tất cả các loại hương. Nó có hương thơm mạnh mẽ, hương trái cây, hương bạc hà nhẹ, được sử dụng trong các sản phẩm chăm sóc da để tạo cả hương thơm và mùi thơm giúp giảm căng thẳng, suy nhược; thư thái tinh thần, cân bằng độ ẩm cho da.

Tinh dầu Grapefruit (bưởi Tây) được ép lạnh từ vỏ bưởi, có mùi thơm nhẹ, vừa ngọt vừa đắng của họ Citrus (cam, quýt). Nó được sử dụng trong nước hoa có mùi thơm họ Citrus (cam, quýt) và nước hoa Colognes, xà phòng, kem dưỡng da và dưỡng thể.

Tinh dầu Lemon (chanh Tây) có mùi hương làm liên tưởng đến hương thơm của vỏ chanh chín. Tinh dầu chanh dùng để tắm hoặc massage nên được pha loãng vì nó có thể gây kích ứng da. Tinh dầu chanh có tác dụng làm minh mẫn, giảm stress.

Tinh dầu Lemongrass được chưng cất từ loại sả ở vùng nhiệt đới của châu Á. Nó thơm vị chanh, cỏ, được sử dụng để xua đuổi côn trùng, trong nước xịt phòng, xà phòng và chất tẩy rửa. Ngoài ra loại tinh dầu này còn có khả năng tăng sức đề kháng; khử mùi, làm sạch không khí.

Tinh dầu Orange sweet (Cam ngọt) được ép từ vỏ Cam ngọt chín. Nó có mùi trái cây, hương thơm ngọt và tươi, được sử dụng để tạo mùi hương trái cây và nước hoa. Tinh dầu này có hương thơm dịu ngọt giúp thư giãn tinh thần, giảm căng thẳng, đem đến cảm giác dễ chịu.

Tinh dầu Palmarosa (sả Hồng) được chưng cất từ ​​một loại cỏ, có một mùi hương tương tự như hoa hồng. Nó được sử dụng rộng rãi trong nước hoa và xà phòng để làm tăng thêm hay làm nổi bật hương hoa hồng. Trong sản phẩm chăm sóc da như sữa tắm hoặc dầu massage thì Palmarosa có tác dụng làm sạch và làm se lỗ chân lông.

Tinh dầu Patchouli (Hoắc hương) được sử dụng trong vô số loại nước hoa và hương liệu, được biết đến bởi hương thơm lâu phai và khả năng định hình. Hương thơm của loại tinh dầu này rất mạnh, là một trong vài loại tinh dầu để càng lâu càng thơm, đem lại cảm giác nhẹ nhàng, thư thái.

Tinh dầu Rosemary (Hương thảo) được biết đến như các loại thảo dược, được sử dụng trong các dung dịch khử mùi phòng, nước xịt, thuốc khử trùng và xà phòng.

Tinh dầu Tea tree (tràm Trà) có hương ấm, cay, có vị thuốc và dễ bay hơi. Nó đôi khi được sử dụng để tạo mùi thơm cho nước hoa cay và thuốc bôi da sau khi cạo râu.

Tinh dầu Ngọc lan (Hoàng lan, Ngọc Lan tây) được chưng cất lúc sáng sớm, từ những bông hoa tươi vừa hái của cây Hoàng lan. Tinh dầu được trích xuất tại điểm đầu tiên có chất lượng cao nhất và được xếp loại “thượng hạng”.

(Còn nữa)